نقش صنعت کتاب در اقتصاد فرهنگ بلغارستان

(کتاب به‌مثابه مولفه‌ای کلیدی در اقتصاد خلاق و فرهنگ عمومی بلغارستان)

 

مقدمه

کتاب از دیرباز نماد آگاهی، فرهنگ و تمدن بشری بوده است. صنعت نشر و کتاب در بسیاری از کشورها نه‌تنها جنبه فرهنگی دارد، بلکه به عنوان یک حوزه اقتصادی نیز در تولید ناخالص ملی نقش‌آفرین است. بلغارستان با سابقه‌ای درخشان در حوزه فرهنگ و ادبیات، دارای صنعتی پویا در زمینه کتاب است. این کشور با سابقه خط سیریلیک و نویسندگان بزرگی چون ایوان وازف(1850)، نقشی قابل توجه در حفظ و ترویج هویت فرهنگی خود ایفا کرده است. در این تحقیق مختصر، نقش صنعت کتاب در اقتصاد و فرهنگ بلغارستان مورد بررسی اولیه  قرار می‌گیرد.

۱. نگاهی کلی به وضعیت صنعت کتاب در بلغارستان

بلغارستان از دهه‌ها پیش صاحب صنعت نشر نسبتاً توسعه‌یافته‌ای بوده است. پس از دوران کمونیسم، با گذار به اقتصاد بازار آزاد، نشر خصوصی رونق گرفت و شمار ناشران به‌طور قابل توجهی افزایش یافت. امروزه صدها ناشر بزرگ و کوچک در سراسر کشور فعال هستند که در حوزه‌هایی مانند ادبیات، آموزش، کودکان و علوم انسانی فعالیت می‌کنند. با وجود چالش‌هایی چون گرانی کاغذ و کاهش قدرت خرید، صنعت کتاب همچنان پابرجاست. به‌ویژه در سال‌های اخیر، نشر دیجیتال و کتاب‌های صوتی نیز به بازار راه یافته‌اند که نشانه‌ای از تطبیق این صنعت با فناوری‌های نوین است.

۲. نقش اقتصادی صنعت کتاب

صنعت کتاب در بلغارستان سهم مستقیمی در اقتصاد فرهنگی کشور دارد. این سهم به چند شکل قابل بررسی است:

۲.۱ اشتغال‌زایی

هزاران نفر در صنعت نشر، توزیع، فروش کتاب و خدمات وابسته مشغول به‌کار هستند. ویراستاران، طراحان گرافیک، مترجمان، کتاب‌فروشان و متخصصان دیجیتال بخشی از این زنجیره شغلی را تشکیل می‌دهند.

تعداد کتاب‌های منتشرشده در سال ۲۰۲۳: ۱۰۳۶۱ عنوان کتاب و جزوه، که نسبت به سال قبل کاهش داشته است.   بیشترین تعداد کتاب‌ها در منطقه صوفیه (۶۸۸۷ عنوان) منتشر شده است.  بیش از نیمی از کتاب‌های ترجمه‌شده از زبان انگلیسی بوده‌اند.

اشتغال در صنعت نشر:

تعداد کارکنان در صنعت نشر بلغارستان (۲۰۲۴): ۶۰۴۹ نفر هستند و تعداد ناشران در بلغارستان (۲۰۲۴): ۳۸۰ ناشر در صنعت نشر کتاب نیز می باشند. تعداد کارکنان در فروشگاه‌های کتاب، روزنامه و لوازم‌التحریر (۲۰۲۴): ۳۲۸۱ نفر می باشند.

درآمد صنعت کتاب:

بر اساس اخرین امار منتشره رسمی، درآمد صنعت نشر در بلغارستان (۲۰۲۴): ۲۴۱.۱ میلیون یورو بوده و از این میان درآمد صنعت نشر کتاب در بلغارستان (۲۰۲۵): ۷۶.۸ میلیون یورو محاسبه می شود. و در مقایسه درآمد فروشگاه‌های کتاب، روزنامه و لوازم‌التحریر (۲۰۲۴): ۱۵۲.۵ میلیون یورو برآورد می شود.

اما می توان اضافه کرد که تعداد کتاب‌های منتشرشده در سال ۲۰۲۲: ۱۱۸۲۸ عنوان و تعداد نشریات روزنامه در سال ۲۰۲۳: ۱۸۰ نشریه و تعداد مجلات منتشرشده در سال ۲۰۲۳: ۴۲۸ مجله هستند.

۲.۲ تولید ناخالص داخلی (GDP)

بر اساس گزارش‌های رسمی، بخش فرهنگی و خلاق، شامل نشر کتاب، در حدود 1.5٪ از تولید ناخالص داخلی بلغارستان را تشکیل می‌دهد. اگرچه این رقم در مقایسه با صنایع دیگر کوچک است، اما با توجه به تأثیرات غیرمستقیم و بلندمدت فرهنگی، بسیار ارزشمند تلقی می‌شود.

۲.۳ گردش مالی نمایشگاه‌ها و فروشگاه‌ها

نمایشگاه‌های سالانه کتاب در شهرهایی مانند صوفیه و پلوودیو، گردش مالی قابل توجهی ایجاد می‌کنند. این رویدادها علاوه بر درآمدزایی، فرصت تعامل مستقیم بین نویسندگان، ناشران و خوانندگان را فراهم می‌کنند.

۳. نقش فرهنگی صنعت کتاب

نشر کتاب به زبان بلغاری نقشی کلیدی در حفظ و گسترش زبان ملی ایفا می‌کند. کتاب‌های ادبی، تاریخی و آموزشی به غنای فرهنگی جامعه و تقویت هویت ملی کمک می‌کنند.

زبان بلغاری یکی از نشانه‌های اصلی هویت ملی و فرهنگی مردم بلغار است. در گذشته، به‌ویژه در دوره‌های اشغال عثمانی یا دوران کمونیستی، زبان نقش مقاومتی در برابر استحاله فرهنگی داشته است. کتاب‌هایی که به زبان بلغاری منتشر می‌شوند، ابزار مهمی برای حفظ این هویت زبانی هستند.

آثار ادبی، کتاب‌های تاریخی، فولکلور، شعر و رمان‌هایی که به زبان بلغاری نوشته می‌شوند، فرهنگ بومی و تجربه زیسته مردم این کشور را ثبت و منتقل می‌کنند. نویسندگان بلغار با زبان بومی خود احساسات، دغدغه‌ها و باورهای ملی را بیان می‌کنند، که در قالب ترجمه یا زبان‌های خارجی معمولاً به‌خوبی منتقل نمی‌شود.

کتاب‌های درسی، داستان‌های کودکان و منابع آموزشی به زبان بلغاری، پایه‌های زبانی و فکری نسل‌های آینده را می‌سازند. صنعت نشر، از طریق تولید کتاب‌های با کیفیت آموزشی و ادبی، در تربیت شهروندانی آگاه، با سواد و متعهد به فرهنگ ملی نقش مستقیم دارد.

۴. رسانه‌ای در برابر جهانی‌سازی

در دوران سلطه رسانه‌های بین‌المللی، زبان‌های کوچک مانند بلغاری با خطر به حاشیه رفتن روبرو هستند.نشر مداوم و فعال به زبان بلغاری، نه‌تنها باعث حفظ جایگاه آن در داخل کشور می‌شود، بلکه امکان حضور این زبان در فضای دیجیتال و فرهنگی جهان را هم فراهم می‌کند. برای همین منظور است که مؤسسات فرهنگی مانند کانون نویسندگان بلغارستان و آکادمی علوم بلغارستان از انتشار آثار بلغاری حمایت می‌کنند و یا برنامه‌های حمایت از کتاب‌خوانی به زبان مادری در مدارس، کتابخانه‌ها و جشنواره‌های ادبی اجرا می‌شود.

روز الفبای سیریلیک (۲۴ مه) در بلغارستان، به پاسداشت الفبای زبان بلغاری و نقش فرهنگی آن اختصاص دارد.

به‌طور خلاصه، صنعت کتاب بلغارستان با نشر گسترده و هدفمند به زبان بومی، زبان را زنده نگه می‌دارد، هویت ملی را تقویت می‌کند، و در برابر نیروهای جهانی‌ساز از استقلال فرهنگی دفاع می‌نماید.

کتاب‌ها همچنان منبع اصلی آموزش در مدارس و دانشگاه‌های بلغارستان هستند. ترجمه منابع علمی و تولید کتاب‌های دانشگاهی داخلی، نیاز علمی کشور را تأمین می‌کنند و به ارتقاء دانش عمومی جامعه کمک می‌نمایند.

آثار نویسندگان بلغاری که به زبان‌های خارجی ترجمه می‌شوند، باعث شناخت جهانی از فرهنگ و ادبیات این کشور می‌گردند. دولت و مؤسسات فرهنگی بلغارستان از این آثار برای معرفی کشور در سطح بین‌المللی بهره می‌برند.

نقش ادبیات در دیپلماسی فرهنگی بلغارستان

۱. ترجمه آثار نویسندگان بلغاری

بسیاری از آثار نویسندگان معاصر و کلاسیک بلغارستان به زبان‌های مختلف از جمله انگلیسی، آلمانی، فرانسوی، روسی، ترکی و اسپانیایی ترجمه شده‌اند. نویسندگانی چون الیاس کانتی (برنده جایزه نوبل ادبی)، گیورگی گوسپودینوف (برنده جایزه بین‌المللی بوکر ۲۰۲۳)، و دیمیتار دیموف از جمله چهره‌های ادبی بلغار هستند که آثارشان مورد توجه جهانی قرار گرفته است.

2. حمایت دولت و نهادهای فرهنگی

وزارت فرهنگ بلغارستان و نهادهایی چون مرکز کتاب بلغاری (Bulgarian Book Center) و مؤسسه فرهنگ خارجی بلغارستان (BCI) برنامه‌هایی را برای حمایت از ترجمه و انتشار آثار بلغاری در کشورهای دیگر ارائه می‌کنند. از جمله برنامه‌ها می‌توان به کمک‌هزینه‌های ترجمه و انتشارات خارجی اشاره کرد که به ناشران بین‌المللی برای ترجمه کتاب‌های بلغاری داده می‌شود.

۳. نمایشگاه‌ها و فستیوال‌های بین‌المللی

بلغارستان به‌طور منظم در نمایشگاه‌های کتاب بین‌المللی (مثل فرانکفورت، لندن، بلگراد، استانبول) شرکت می‌کند و از آثار ادبی به عنوان ابزار معرفی فرهنگ خود بهره می‌گیرد. در برخی نمایشگاه‌ها، بلغارستان به عنوان مهمان ویژه شرکت کرده و تمرکز ویژه‌ای بر آثار ادبی و فرهنگی‌اش قرار داده شده است.

۴. ادبیات به عنوان ابزار نرم‌افزار فرهنگی

آثار ادبی بلغاری که مضامین جهانی مانند تاریخ، جنگ، هویت، مهاجرت و اخلاق را مطرح می‌کنند، به درک بهتر فرهنگ و تجربه زیستی مردم این کشور کمک می‌کنند. این ادبیات نوعی پل فرهنگی میان بلغارستان و دیگر ملت‌ها ایجاد می‌کند که در نهایت، اعتبار فرهنگی، دیپلماتیک و حتی اقتصادی کشور را افزایش می‌دهد.

نمونه واقعی موفقیت گیورگی گوسپودینوف نویسنده بلغار است. رمان "پناهگاه زمان" (Time Shelter) نوشته گوسپودینوف در سال ۲۰۲۳ برنده جایزه بین‌المللی بوکر شد. این رمان در بیش از ۲۰ کشور منتشر شد و توجه محافل ادبی، رسانه‌ای و فرهنگی جهان را به بلغارستان جلب کرد. این موفقیت نه تنها ارزش ادبی، بلکه قدرت فرهنگی بلغارستان در صحنه جهانی را افزایش داد.

چالش‌ها و فرصت‌ها

•           چالش‌ها:

افزایش قیمت کاغذ و چاپ: تأثیر مستقیمی بر قیمت نهایی کتاب دارد. کاهش سرانه مطالعه و توزیع نابرابر کتاب‌ها در شهرهای بزرگ و روستاها

۱. افزایش قیمت کاغذ و هزینه‌های چاپ

بحران‌های جهانی زنجیره تأمین، افزایش بهای انرژی و مواد خام، به‌ویژه پس از همه‌گیری کرونا و جنگ اوکراین، باعث افزایش چشمگیر هزینه تولید کتاب در بلغارستان شده است. این موضوع به افزایش قیمت نهایی کتاب برای مصرف‌کننده منجر شده و درنتیجه کاهش تقاضای خرید کتاب به‌ویژه در اقشار کم‌درآمد را در پی دارد. بسیاری از ناشران کوچک، به دلیل افزایش هزینه‌ها، از ادامه فعالیت منصرف شده‌اند یا صرفاً به نشر دیجیتال روی آورده‌اند.

۲. کاهش سرانه مطالعه، به‌ویژه در بین جوانان

تحقیقات نشان می‌دهد که سرانه مطالعه در بلغارستان، به‌ویژه میان نوجوانان و جوانان رو به کاهش است.

دلایل این کاهش: گسترش شبکه‌های اجتماعی و اعتیاد به محتواهای کوتاه‌مدت و تصویری، نبود برنامه‌های تشویقی مؤثر برای کتاب‌خوانی در مدارس، فاصله گرفتن از کتاب‌های چاپی به‌دلیل قیمت بالا و جذاب نبودن قالب سنتی برای نسل دیجیتال است و نتیجه این روند، تهدیدی برای فرهنگ مطالعه عمیق و آگاهانه و در بلندمدت، کاهش آگاهی عمومی است.

۳. توزیع نابرابر منابع فرهنگی

بیشتر کتاب‌فروشی‌ها، کتابخانه‌ها و برنامه‌های فرهنگی در شهرهای بزرگ مانند صوفیه، پلودیف و وارنا متمرکز شده‌اند. مناطق روستایی یا شهرهای کوچک اغلب فاقد زیرساخت فرهنگی مناسب هستند و دسترسی محدود به کتاب دارند. این نابرابری باعث شکاف فرهنگی و آموزشی میان مناطق مختلف کشور می‌شود.

• فرصت‌ها:

از جمله فرصت ها می توانه به رشد نشر دیجیتال، حمایت‌های دولتی ، همکاری‌های بین‌المللی ، فرصت‌های صادراتی و همکاری فرهنگی اشاره کرد.

۱. رشد نشر دیجیتال

با گسترش اینترنت، کتاب‌های الکترونیکی (eBooks) و کتاب‌های صوتی (Audiobooks) محبوبیت فزاینده‌ای پیدا کرده‌اند.

مزایای این رشد عبارتند از کاهش هزینه‌های چاپ و توزیع، دسترسی آسان‌تر در مناطق دورافتاده، جذب نسل جوان به فرمت‌های دیجیتال، پلتفرم‌هایی مانند Helikon.bg و Storytel نسخه بلغاری، به توسعه این بازار کمک می‌کنند. این فرصت می‌تواند به بومی‌سازی فناوری و تقویت سواد رسانه‌ای در کشور منجر شود.

۲. حمایت‌های دولتی

دولت بلغارستان و شهرداری‌ها برنامه‌هایی برای یارانه دادن به ناشران مستقل، حمایت از ترجمه آثار ادبی کلاسیک و معاصر، پروژه‌های کتابخانه سیار در مناطق محروم دارند. در دوران کرونا نیز، بسته‌های حمایتی برای نشر آنلاین و کتاب‌های آموزشی رایگان ارائه شد. البته این حمایت‌ها باید با نظارت، گسترش هدفمند و پایداری مالی تقویت شوند.

۳. همکاری‌های بین‌المللی

حضور ناشران بلغاری در نمایشگاه‌هایی مانند فرانکفورت (آلمان). لایپزیگ .استانبول. بلگراد. این مشارکت‌ها نه‌تنها فرصت فروش خارجی بلکه امکان ترجمه و تبادل فرهنگی دوجانبه را فراهم می‌کند.

در سال‌های اخیر، آثار بلغاری بیشتری در خارج از کشور منتشر شده‌اند، به‌ویژه پس از موفقیت جهانی نویسندگانی مانند گیورگی گوسپودینوف.

در ادامه، به معرفی برخی از مهم‌ترین انتشارات این کشور می‌پردازیم:

1. انتشارات پروسوتا (Prosveta Publishing Hou

se)

• تأسیس: ۱۵ فوریه ۱۹۴۵
• تمرکز: کتاب‌های درسی، کمک‌آموزشی، و منابع آموزشی برای تمامی مقاطع تحصیلی
• ویژگی‌ها: بیش از ۲ میلیارد نسخه از آثار مختلف منتشر کرده و عضو گروه ناشران آموزشی اروپا (EEPG) است

1. انتشارات ایزتوک-زاپاد (Iztok-Zapad Publishing House)

• تمرکز: ترجمه آثار غیرداستانی، فلسفه، تاریخ، روان‌شناسی و علوم انسانی
• ویژگی‌ها: یکی از پیشتازان در زمینه ترجمه آثار علمی و فرهنگی در بلغارستان است.

1. انتشارات فیوت (Fiut Publishing House)

• تأسیس: ۱۹۹۰
• تمرکز: کتاب‌های کودکان و نوجوانان، از جمله کتاب‌های تصویری و آموزشی
• ویژگی‌ها: در سال ۲۰۰۴ به‌عنوان بهترین ناشر کودک بلغارستان شناخته شد و با ناشران بین‌المللی متعددی همکاری دارد

1. انتشارات پن‌سافت (Pensoft Publishers)

• تأسیس: ۱۹۹۲
• تمرکز: انتشار مجلات علمی با دسترسی آزاد در زمینه‌های زیست‌شناسی، بوم‌شناسی و سیستماتیک
• ویژگی‌ها: بیش از ۶۰ مجله علمی معتبر را منتشر می‌کند و در جنبش دسترسی آزاد علمی فعال است.

1. اکونومدیا (Economedia)

• تمرکز: رسانه‌های تجاری و اقتصادی
• ویژگی‌ها: ناشر روزنامه‌های معتبر "کاپیتال" و "دنیونیک" است و به‌عنوان بزرگ‌ترین ناشر رسانه‌های تجاری در بلغارستان شناخته می‌شود.

1. انتشارات سیلا (Ciela Publishing House)

• تمرکز: انتشار کتاب‌های حقوقی، ادبیات داستانی و غیرداستانی
• ویژگی‌ها: یکی از بزرگ‌ترین ناشران بلغارستان با گردش مالی بالا و سرمایه در گردش قابل‌توجه است.

1. انتشارات هموس (Hemus Publishing House)

• تأسیس: ۱۹۱۸
• تمرکز: ادبیات کودک و نوجوان، آثار کلاسیک و ترجمه‌های ادبی
• ویژگی‌ها: یکی از قدیمی‌ترین ناشران بلغارستان با تاریخچه‌ای پرفرازونشیب، از جمله ملی‌سازی در دوران کمونیسم و احیای مجدد در دهه ۱۹۹۰.

در نهایت می توان نتیجه گرفت که صنعت کتاب بلغارستان با وجود چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و فناورانه، در صورت مدیریت درست می‌تواند از فرصت‌های موجود برای: ارتقاء فرهنگی ملی، تقویت دیپلماسی فرهنگی، و پاسخ به نیازهای نسل دیجیتال  استفاده کند.  برای رسیدن به این اهداف، ترکیب نوآوری فناورانه + حمایت هوشمند دولتی + مشارکت بین‌المللی ضروری است.

صنعت کتاب در بلغارستان نه‌تنها ابزاری فرهنگی و آموزشی است، بلکه بخشی پویا از اقتصاد خلاق کشور نیز محسوب می‌شود. با وجود چالش‌های موجود، این صنعت با تکیه بر نوآوری، حمایت دولتی و مشارکت بخش خصوصی توانسته است نقش مهمی در حفظ هویت فرهنگی، آموزش ملی و اقتصاد فرهنگی ایفا کند. برای تقویت این نقش، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های توزیع، تشویق به مطالعه در مدارس و گسترش نشر دیجیتال ضروری است. آینده صنعت کتاب در بلغارستان در گرو تعامل بین فرهنگ، اقتصاد و فناوری خواهد بود.

منابعمهم :

European Commission (2023) – Creative Europe: Cultural and Creative Sectors in Bulgaria

https://culture.ec.europa.eu

Bulgarian Book Association – Reports and Statistics

https://abk.bg